سوقرات‌و قازی محەممەد لەبەرابەر مێژوودا

rawshani_-_qazi_sograt_3 "ئاپۆلۆژی" یەكێك لە شاكارە گەورەكانی مێژوویە. ئەفلاتوون لەم كتێبەدا، بە پێنووسی خۆی، تایبەتمەندیی مرۆڤێكی كامڵ نیشان دەدا‌و بە رووكردنی بەرگرییەكانی سوقرات لەم دادگا مێژووییەدا، ناوبراو وەك "شەهیدی فەلسەفە" بە مێژوو دەناسێنێ‌. لەوانەیە ئەفلاتوون وەك قوتابیی مامۆستا، سوقرات بەو جۆرە كە بووە بە ئێمەی دەناسێنێ‌. كەواتە دەتوانین بڵێین ئاپۆلۆژی‌و نووسراوەی ئەو كتێبە كە وەك یەكێك لە بەڵگە "مستند"ەكانی دادگایی سوقرات ناوبانگی دەركردوە، هەر ئەوەیە كە ئەفلاتوون لە كتێبی "ئاپۆلۆژی"دا نووسیویەتی.

بە خوێندنەوەی كتێبی "ئاپۆلۆژی"‌و بەڵگە سەبت كراوەكانی "دادگايی قازی محەممەد‌و هاوڕێیانی"، ئەم راستییە دەردەكەوێ‌ كە دوو هەزار‌و سێسەد ساڵ مەودای مێژوویی، نە تەنیا نەیتوانیوە رواڵەتی "حەقیقەت"‌و "راستی"ی بگۆڕێ‌، بەڵكوو دەرخەری ئەم "راستی"یە كە "حەقیقەت" نەگۆڕە‌و "كات"‌و "شوێن" ناتوانن گۆڕانى بەسەردا بێنن.

بۆ نموونە كاتێك كە سوقرات دەڵێ‌: "ئازادی‌و زانست، كاتێك بۆ مرۆڤ بەهرەیان دەبێ‌ كە حەقیقەتێك هەبێ‌." یان كاتێك كە ئاماژە دەكا: "هەر جۆرە ناحەزی‌و ناپاكییەك كە لە جیهاندا هەیە، هی "خود"ی جیهان نیە، بەڵكوو سەرچاوەكەی بۆ "نەبوونی حەقیقەت" لە لای مرۆڤەكان دەگەڕێتەوە"، ئەم راستییەمان بۆ دەردەكەوێ‌ كە مرۆڤەكان، ئەندێشەكان‌و سەردەمە جۆراوجۆرە مێژوویییەكان ـ گەرچی لە مەدارگەلی سەرووتردا ـ بە هەر شێوەیەك نزیكی یەكتر دەبنەوە.

لەم وتارەدا، هەوڵ دەدرێ‌ بە بەراوردێك لە نێوان دەقی دادگایی سوقرات‌و قازی محەممەددا، ئەم راستییە نەگۆڕە نیشان بدرێ‌ كە مرۆڤە راستەقینەكان، بۆ سەلماندنی حەقیقەت‌و بەرگری لە حەقیقەت، بە چ شێوەیەك لە باوەڕ‌و وتار‌و كردەوەدا نزیكی یەكدی دەبنەوە‌و بە تێپەڕین لە "كات"‌و "شوێن"‌و "بەرژەوەندیی شەخسی"، تەنانەت لە فیداكردنی گیانی خۆیان هیچ ترسێكیان نیە.

rawshani_-_qazi_sograt_2

"سوقرات" لە دادگایییەكەی خۆیدا نیشانی دەدا كە چۆن دەتوانین لە دژی "نەبوونی حەقیقەت" راوەستین‌و لە هەمان كاتیشدا راستییەكان نیشان بدەین. لە روانگەی سوقراتەوە "سەربەخۆیی" لە ئەولەوییەت دایە نەك "بەستراوەیی"(استغنا). ئەو داكۆكیاری "هێزی ئەخلاقی"‌و "كەسایەتی"یە‌و پێی وایە مرۆڤ شایستەی ئەوە نیە كە لە بەرابەر جیهان‌و جیهانییەكاندا سەری شۆڕ بكاتەوە. سوقرات لە كاتی دادگاییكردنەكەیدا، "چ جیاوازییەكی هەیە؟"‌و "لە كۆتاییدا چ دەبێ‌"ی ناوەتە لاوە‌و بە تێپەڕین لەم هەڵسوكەوتە كلیشەیییانە، مرۆڤە دێنێتە سەر ئەو باوەڕە‌و دڵنیای دەكاتەوە كە حەقیقەت لای مرۆڤ، "كەسایەتی"‌و "ئەخلاق"‌و "بەرگری"یە، نەك "بێ‌هیوایی‌و پاشەكشە‌و سەر نەویكردن". ناوبراو هەروەها وشەی "چاكە" (تقوا)ی نەك لە بەرابەر "عیبادەت"‌و ترس، بەڵكوو لە بەرابەر "لێهاتوویی"‌و "قابلیت"دا بەكار دەبا‌و پێوەندیی مرۆڤ‌و سیاسەت لە سێ‌گۆشەی "مرۆڤ"، "لێهاتوویی"‌و "توانایی"دا پێناسە دەكا. ئەم شوناسە بەشێكی بۆ مرۆڤی حەقیقی لە چوارچێوەی تایبەتمەندیی ناسینی "حەقیقەتی مرۆڤ"دا، یەكەمین خاڵی هاوبەشی نێوان سوقرات‌و قازی محەممەدە كە لە كەسایەتیی ئەو، مرۆڤگەلی "سیاسی" بەڵام "باوەڕمەند"‌و لە هەمان كاتدا "بەتوانا" دروست دەكا.

"پێغەمبەری فەلسەفە" وەك بنەمای هزریی قازی محەممەد، لە روانگەی "ئەخلاق"ـەوە دەڕوانێتە "سیاسەت". بەم شێوەیە بە پێڕەوی لە مامۆستای "حەقیحەتخواز"‌و "ئازادیخواز"، قازی محەممەد لە وەسیەتنامەكەی خۆیدا دەڵێ‌:

"... بۆ چەن رۆژی پتر ژیان، خۆتان مەفرۆشن." "...زانست‌و زانیاریی خۆتان بەرنە سەرێ‌ تا فریو نەخۆن"... "خیانەت بە یەكتر مەكەن، نە خیانەتی سیاسی، نە خیانەتی ماڵی‌و گیانی‌و نە خیانەتی نامووسی. خیانەتكار لە لای خودا رووڕەشە‌و خیانەت سەرئەنجام دەگەڕێتەوە بۆ خۆی" ... "ئەگەر سەرزەوی‌و سەربەخۆیی‌و ئازادیتان هەبێ‌، ئەوكات دەبنە خاوەنی هەموو شتێك. ماڵ‌و سروەت‌و ئابڕوو لە ئازادییەوە سەرچاوە دەگرن."

بەرگرییەكانی سوقرات لە دادگایییەكەیدا بەم شێوەیە دەست پێ‌دەكا كە: "ئەگەر بمانەوێ‌ راست‌و دروست قسە بكەین، بچووكترین نیشانە لە حەقیقەت، لە ئیددیعانامەی بانگەشەكەرانی مندا نابینرێ‌‌و ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە هیچ كام لەم قسانە هەڵگری "حەقیقەت‌و راستی" نین. من بەرگری لە خۆم دەكەم، ئەوكات ئێوە خەڵكی‌و دادوەرانی قەزایی حەق‌و ناحەق‌و سەرە‌و ناسەرە لە یەك جیا بكەنەوە. بڕوانن بزانن چ شتێك حەق‌و چ شتێك ناحەقە."

لێرەدا وتەكانی قازی محەممەدمان دێنەوە یاد كە چۆن لە دەسپێكی دادگایی خۆیدا، لە وەڵامی دادستاندا دەڵێ‌: "ئێوەش قسەی خەڵكی دیكە كاوێژ دەكەن." ئەگەر بێ‌دینن‌و خودا ناناسن‌و باوەڕتان بە رۆژی ئاخیرەت نیە، لانیكەم تۆزێك پیاو بن. بۆ ئەم هەموو درۆیە كە لەسەر یەكتان داناون تەنانەت یەك بەڵگەشتان نیە. ئەوە ئێوەن كە هیچ سنوورێك لە نێوان خۆتان‌و خەڵك‌و یاسادا، دانانێن. ئێوە تەنیا دەتوانن بەڕێوەبەری بڕیاری گەورەكانی خۆتان بن‌و بەس."

سوقرات لە بەشێكی دیكە لە دادگایییەكەی خۆیدا دەڵێ‌: "مرۆڤ كاتێك كە كارێك دەست پێ‌دەكا‌و بەرپرسایەتییەكەی دەگرێتە ئەستۆ، تەنیا دەبێ‌ بایەخ بە حەق یان ناحەقبوون‌و دەرەجەی خزمەتی ئەو مەسەلەیە بە مرۆڤ بدا، نەك ئەوەی كە ئەم كارە لە روانگەی نرخ ـ سوودەوە لێك بداتەوە‌و ئەوكات لەبارەی ئەنجامدانی ئەو كارەوە بڕیار بدا." لێرەدا سوقرات وێڕای ئاماژە بە "ئاشیل" دەڵێ‌: "مەگەر ئاشیل لە نێوان مەرگی سەربەرزانە‌و ژیانی سەرشۆڕانەدا، مەرگی هەڵنەبژارد؟ ئایا لە بەرامبەر ئەو هەموو پێشنیارە هەڵخەڵەتێنەرەدا نەیگوت: "پیاوانە بمرم باشترە تا ئەوەی كە وەك مرۆڤێكی بچووك، تەنیا لە قورسایی زەوی پتر بكەم؟" هۆ خەڵكی ئاتێن! حەقیقەت ئەمەیە. كەسێك كە رێگای خۆی ناسی، نابێ‌ هیچ ترسێك بخاتە دڵی خۆیەوە‌و هەركاتیش پێویست بوو، پیاوانە بمرێ‌. بۆ من مردن زۆر لەوە بچووكترە كە لێی بترسم‌و لە بەرامبەردا، كردەوەیەكی ناڕەوا دژی حەق‌و حەقیقەت‌و راستی ئەنجام بدەم. ئەمە زۆر لە جینایەت گەورەترە. من لە "پوتای دایا"، "ئامفی پولیس"، "دلیون" و هەر شوێنێكی دیكە كە نوێنەرانی خەڵك بە پێویستیان زانیوە بۆ سەروەریی ئەو شوێنە شەڕم كردوە‌و مردنم بچووكتر لە ژیان زانیوە. ئێستاش كە كاتی زیندووكردنەوەی حەقیقەتە‌و گەڕان بەدوای دەروونی حەقیقیی مرۆڤ بە من سپێردراوە، ئایا ئەگەر لە ترسی مردن یان هەر هەڕەشەیەكی دیكە، كۆتایی بكەم، شەرم نیە؟ پێم وایە ئەگەر لە ترسی مردن، چاوپۆشی لە حەقیقەت بكەم، دەبێ‌ دادگایی بكرێم‌و سزا بدرێم. حەقیقەت بە من دەڵێ‌ كە مردن لە رێگای حەقدا، شانازییەكی گەورەیە..."

بەڵام شەهیدی فەلسەفە لە وەڵامی پرسیارێكی هاوشێوەدا چ دەڵێ‌: "... من، لەمێژە خۆم بۆ وەها رۆژێك ئامادە كردبوو. ئەوەی كە بۆ نەتەوەكەم بكوژرێم تەنیا رەحمەتی خودایە‌و شانازی بەم مردنەی خۆم دەكەم..."

لێرەدا ئەم راستییە دووبارە خۆی دەنوێنێ‌ كە قازی محەممەد بۆ نیشاندانی مافی نەتەوەی خۆی، بۆ ئازادی‌و سەروەری، لە دوایین رۆژەكانی كۆماردا، تەنانەت مردن‌و مانەوەی خۆی لە درێژەی شەڕ یان دەست هەڵگرتن لە شەڕ لە مەهاباد بە دەنگدانی گشتیی خەڵك دەسپێرێ‌‌و لە بەرامبەر ویست‌و ئیرادەی گشتیدا، دەست لە شەڕ هەڵدەگرێ‌‌و لە راستیدا مردن قەبووڵ دەكا. ئەو رەزامەندیی نەتەوەیی گشتی وەك بنەمای حكوومەتی خەڵك دەكاتە دەستمایەی حەقیقەت‌و دەبێتە قوربانی تا خۆی بكاتە شیاوی نێوی "شەهیدی دێموكراسی".

لە بانگەشە دژی سوقراتدا هاتووە: "سوقرات كاری نەشیاو ئەنجام دەدا‌و قسەی ناڕەوا دەكا. ئەو لەبارەی ئەسرارەوە قسە دەكا‌و دەڵێ‌ خودا نیە." سوقرات لە وەڵامدا دەڵێ‌: "ئێوە هیچكات ناتوانن راستیی قسەكانی خۆتان بسەلمێنن‌و نیشان بدەن كە من لە دژی خودا شەڕ دەكەم‌و، هیچكاتیش ناتوانن نەزانیی خۆتان بەسەر كۆمەڵگادا بسەپێنن."

قازی محەممەد لەبارەی تاوانە ناڕەواكانی دادستانەوە دەڵێ‌: "ئێوە ئەگەر دەتانەوێ‌ تاوانێك بۆ من دروست بكەن، لانیەكەم بەدوای شتێكدا بگەڕێن كە جێگای باوەڕ بێ‌‌و راستییەكی تێدا بێ‌. ئەو تاوانانەی كە وەك تاوانی یاسایی بۆ منتان هەڵبەستووە، لە راستییەوە دوورن."

سوقرات دووبارە لەبارەی ئیددیعانامەكەی خۆیەوە دەڵێ‌: "لێرەدا من بە فەساد‌و نكۆڵیكردنی خوداكان‌و دوژمنایەتیی نیشتمان تاوانبار دەكەن، لە حاڵێكدا كە من لە پێناو ئاتێندا شەڕم كردوە. تەنیا گوناحی من ئاشكراكردنی حەقیقەت‌و راستییەكانە."

قازی محەممەد لە وەڵامی هۆكاری تووڕەبوونی خۆیدا دەڵێ‌: "من ئیزن بە هیچ كەس نادەم بێ‌حورمەتی بە نەتەوەكەم بكا. ئێستا من لەبەر بەرگریكردن لە نەتەوەی كورد، بە مەرگ مەحكووم بووم. من ئیدی شتێكم نیە لە دەستی بدەم. ئەوەی كە لە خودای خۆمم دەویست، واتە شەهیدبوون لە پێناو ئایین‌و نیشتمانەكەمدا، وەدەستم هێناوە‌و هیوادارم بە روویەكی ئاوەڵا‌و سەربەرزانە بۆ چاوپێكەوتنی مەعبوودی خۆم بڕۆم."

سوقرات لە بەشێكی دیكەی دادگاییكردنەكەیدا، لەمەڕ "میلتوس" قسە دەكا‌و دەڵێ‌: "میلتوس كە ئەم ئیددیعانامەی دژی من نووسیوە، خۆی بەهۆی ئەوەی كە كاری دانیشتوانی ئاتێن بە بچووك دادەنێ‌‌و بە بێ‌ پشت بەستن بە بەڵگە، خەڵكی بانگهێشتی دادگا كردوە‌و بە درۆ بەرگری لە بابەتگەلێك دەكا كە تا دوێنێ‌ بوو هیچ بایەخێكی پێ‌ نەدەدان. ئەو خۆی لە هەموو كەس جینایەتكارترە. من باش ئەو دەناسم. میلتوس‌و هاوكارانی، من تاوانبار دەكەن بۆ ئەوەی بە لەنێوبردنی من، سەرەڕای پەرپێدانی نەزانی، بەرژەوەندییە شەخسییەكانی خۆیان دابین بكەن. ئەوان "خۆیان" بانتر لە گەورەیی ئاتێن دەبینن‌و بەم هۆیەوە كەوتوونەتە داوی "خودبینی"یەوە."

قازی محەممەد لە زمانی "مەلا مستەفا بارزانی"یەوە دەڵێ‌: "مەلا مستەفا باش ئێوەی ناسیوە، ئەو بە منی وت هیچكات لەلای ئێوە لە گوناحی خۆم دڵنیا نەبم، چونكە ئێوە لە سەردەمی زاڵبووندا، خوێنڕێژترین‌و بێ‌ویژدانترین مرۆڤەكانن‌و، لە رۆژەكانی ناتەوانیدا، زەبوونتر، درۆزنترین‌و دووڕووترین گیانلەبەرانی سەرزەوین. من باش دەزانم، ئێوە بۆ دەستڕاگەیشتن بە بەرژەوەندییە شەخسییەكانتان، پێش ئەوەی دادگاییم بكەن، منتان مەحكووم بە مەرگ كردوە."

سوقرات دوای ئەوەی كە مەحكووم بوو، دەڵێ‌: "ئێوە وادەزانن من داوای بەخشین دەكەم یان ئامادەی دوورخرانەوە یان بەجێ‌هێشتنی ئاتێنم بۆ ئەوەی دوایین رۆژەكانی ژیانم دوور لە وڵاتی خۆم‌و بە ئاوارەییدا بەسەر بەرم. باش بزانن كە ئەم كارە ناكەم‌و ئەگەر سەد جاری دیكەش مەحكووم بە مەرگ ببم، سوێند بە خودا دەست لە رۆشنگەری هەڵناگرم. من لەبەر خاتری "خۆم"‌و لەبەر خاتری "شەرەفی ئاتێن" كڕنۆش بۆ كەس نابەم. من دەمرم بەڵام حەقیقەت زیندوو دەمێنێتەوە."

قازی محەممەد لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە بۆچی لەگەڵ مەلا مستەفا لە مەهاباد دەرنەچووی؟، دەڵێ‌: "مەلا مستەفا چەندین جار پەیامی بۆ من نارد كە پێشمەرگەكانی كوردستان بنێرێ‌ تا من رزگار بكەن، بەڵام من خۆم قەبووڵم نەكرد، چونكە ئەگەر ئەم مردنە بووبێتە بەشی من، جێگای شانازیە. من بەڵێنیم بە نەتەوەی خۆم دابوو كە هیچكات ئەوان بەجێ‌ ناهێڵم. ژیانی من لەگەڵ ئەوان‌و مردنیشم هەر لە پێناو ئەواندا دەبێ‌. باشم دەزانی كە ئەگەر مەهاباد بەجێ‌ بێڵم، ئێوە خەڵكی مەهابادتان دەكوشت‌و تۆڵەی منتان لەوان دەكردەوە، بۆیە، چونكە لە رێگای ئازادیی نەتەوەكەمدا دەكوژرێم‌و شەرمەندەی خودا‌و كوردستان نابم، خۆم بە خۆشبەخت دەزانم."

سوقرات لە دوایین بەشی دادگاییەكەی خۆیدا دەڵێ‌: "من دەمرم، بەڵام وەچەی داهاتوو، بە بۆنەی كوشتنی منەوە ئێوە مەحكووم دەكا‌و ئەم رووڕەشییە بۆ هەمیشە بۆ ئێوە دەمێنێتەوە."

قازی محەممەد لەم بارەیەوە دەڵێ‌: "ئێوە من دەكوژن، بەڵام دڵنیا بن منداڵانی داهاتووی كوردستان، هەركامیان قازی محەممەدێكن‌و ئاڵاهەڵگری حەقیقەتێكن كە من لە پێناویدا گیانی خۆم داناوە." سەرئەنجام سوقرات دەڵێ‌: "ئێستا كاتی ئەوە هاتووە كە بەرەو مردن رەوانە بكرێم‌و ئێوەش دوای ژیانی خۆتان بكەون، بەڵام كام یەك لە ئێمە داهاتوویەكی گەشمان دەبێ‌؟، ئەوە تەنیا خودا دەزانێ‌."

قازی محەممەد لەبارەی تاوانەكەی خۆیەوە دەڵێ‌: "ئێستا بەرەوپیریی مەرگەوە دەچم لەبەر ئەوەی كە نەمویست لە رۆژە دژوارەكاندا نەتەوەكەم بەتەنیا بهێڵمەوە‌و دەست لە خاك‌و نیشتمانەكەم هەڵگرم. من خزمەتكردن بە نەتەوەی كوردم هەڵبژاردوە‌و تا دوایین هەناسەش لە پێ‌نەكەوتم. بە هاوكاریی خودای گەورە سەرەنجام دوژمنانم شكست دەدەم. هیوادارم قسەكانی منتان قەبووڵا كردبێ‌. سەربەرزی بۆ ئێوە‌و نەمان بۆ دوژمنانی كوردستان.

"مراد ما نصیحت بود و گفتیم حوالت را با خدا كردیم و رفتیم."

ئەنجام

زمانی حەقیقەت، زمانی هاوبەشی مرۆڤەكانە‌و مرۆڤ بوونیش لەگەڵ حەقیقەت‌و حەقیقەتخوازی مانا پەیدا دەكا. بەم هۆیەوە زمانی ئەو مرۆڤانەی كە لە رێگای حەقیقەتدا گیانی خۆیان فیدا كردوە یان تووشی ئەشكەنجە‌و ئازار بوونەتەوە، لە سنوورەكانی مێژوو‌و كات‌و شوێن تێ‌دەپەڕێ‌. بە روونی دەتوانین نیشان بدەین كە ئاتێن‌و مەهاباد یان باشتر بڵێین یوونان‌و كوردستان، سەرەڕای دوو هەزار‌و سێسەد ساڵ مەودای مێژوویی‌و مەودای زۆری شوێن، بە چ شێوەیەك لە یەكدی نزیك دەبنەوە. بە تێڕامانێك لە دادگایی شەهیدی فەلسەفە‌و شەهیدی دێموكراسی‌و بە لۆژیكێكی دیكە دەتوانین بگەینە ئەم باوەڕە كە كوردستان‌و یوونان، هەرچەند لە پێناو مێژوو‌ و مرۆڤایەتیدا [خوێنی] زۆریان بەخشیوە، بەڵام دەسكەوتی هەردووكیان لە ئازادی‌و حەقیقەت، بە رادەی ئەو خوێنە نەبووە، ئەگەرچی نابێ‌ لەبیرمان بچێ‌، بوونی سوقراتێك لە یوونان‌و قازی محەممەدێك لە كوردستان، نیشاندەری ئەم راستییەن كە مرۆڤەكان‌و نەتەوەكان لەو كاتەوە كە ئیرادە دەكەن ئازاد بن، ئازادن. هەروەها دەتوانرێ‌ دووبارە لەسەر ئەم باوەڕە جەخت بكرێتەوە كە مرۆڤەكان‌و نەتەوەكان دەتوانن بێ‌ ژیان، ئازاد بن، بەڵام هیچ مرۆڤ‌و هیچ نەتەوەیەك ناتوانن بەبێ‌ ئازادی گەورە بن.