کێشەی ناوخۆیی دەبێتە هۆی لە ناوچۆن. کێشە هەروەها هاندەرێکە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بۆ گەشەکردن‌و هۆیەکی بەهێزە بۆ ئاوەدان کردنەوەی رەوتی ئاشتی. بۆ نموونە لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا ئورووپا دوو جەنگی جیهانی، ژمارەیەکی زۆری شەری ناوخۆیی، چەندین رژیمی دیکتاتۆری بەخۆیەوە بینیوە‌و یەکێک لە شەڕاویترین ناوچەکانی جیهان بووە. بەڵام دوای نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بە پێهاتنی بازاری هاوبەشی ئورووپا، ئەمرۆ بووەتە یەکێک لە ناوەندەکانی هەرە خێرای گەشەکردنی مرۆڤی، هێمنایەتی‌و تەناهی سەر گۆی زەوی. کێشە‌و قەیرانی ناوخۆیی حیزب‌و رێکخراوەکانی کوردستانیش نابێت وەک دیاردەیەک سەیر بکرین کە کۆتاییان بۆ نیە. ئەنجامی ئەو لێکدابڕان، قەیرانە سیاسی‌و رێکخراوەییەکانی ناو حیزب‌و رێکخراوەکانی سیاسی کوردستان بۆتە هۆی ئەوەی کە کۆمەلگای کوردستان لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا توانایی‌و بڕستی شوێندانەر بوونی خۆی لە دەست بدات‌و دوای هەفتا ساڵ خەباتی بێ وچان نەتوانێ بە لانی کەمی داخوازەکانی خۆی بگات. بەو حاڵەش ئێمە دەتوانین ئەو کێشانە بکەینە هەوێنی یەکگرتنەوەیەکی بەهیز، کە دۆزەکەمان لە هەموو جارێ زیاتر بە ئامانج نزیک بکاتەوە‌و هیز‌و وزەیەکی تازە بە رەوتی خەباتی نەتەوایەتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان ببەخشێت.
بوونی کێشە‌و کۆنفلیکت لە نێو کۆمەڵگادا بە واتای بەبوونی "دژایەتی"و لەبەرامبەر یەکتر راوەستانی ناوخۆی کۆمەڵەگایە‌و ئاماژە بە بوونی لانی کەم دوو گرووپ لە ناو کۆمەڵگادا دەکات کە بەرژەوەندیەکانیان لەبەرامبەر یەکترن. ئەگەر کێشە‌و ئەو کێشە‌و کۆنفلیکتەکان کۆتاییان نەبێت، حیزب‌و پارتیەکان نەتەنیا بەرژەوەندیەکانی درێژخایەنیان لە مەرترسی دەکەوێت بەڵکوو ئەوان دەبنە هۆی خوڵقاندنی قەیرانی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی لە ناو هەموو کۆمەڵگادا. بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی نەتەوایەتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان سەرکەوتوو بێت پێویستە ناوەرۆک‌و قووڵای کێشەکان بزاندرێت‌و خەسارناسی کۆمەڵایەتی، دەروونی، کاردانەوەی لە سەر ژیانی تاکی کورد‌و لێگەرەکانی بەردەم پرسی کورد لەو بەشەی کوردستاندا بزاندرێت. لەو وتارەدا هەوڵ دەدرێت لە روانگەی پێویستی وێکگەیشتنی سیاسی رۆڵی حیزبەکانی کوردستانی باس بکرێت. بە هۆی نزیکی‌و مێژووی ئەندامەتیم لە حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێراندا، دەمهەوێ زۆرترین سەرنجم لە سەر پرسەکانی پێوەندیدار بەو حیزبە بێت‌و لە روانگەی کێشەکانی ناو ئەو حیزبەوە بابەتەکەم شی بکەمەوە.
کێشەکانی دەروون حیزبی ریشەیان لە کێشە کۆمەڵایەتیەکانی ناو کۆمەڵگای کوردی دا هەیە
کێشەکانی ناو جۆڵانەوەی نەتەوایەتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان بە شێوەگەلی جۆراوجۆر خراوەتە بەر باس‌و نیقاش. هۆی جیاوازی لێکدانەوە لە مەڕ کێشەکان دەگەرێتەوە بۆ سەر جیاوازی بیروبۆچوون‌و نزیکبوونەوە بە پرسەکانی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی لە ناو رۆژهەڵاتی کوردستاندا. ناوچەگەرایی، کێشەکانی خێلەکی‌و ئاسەواری پێوەندیەکانی کۆمەڵگای خێلەکی‌و عەشیرەیی ئەو هۆیانەن قورسایی لە سەر ژیانی رێکخراوەیی حیزبە کوردستانیەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەکەن.
جیا لە کێشەکانی سەرەوە ئاماژە پێکراو، کێشەیەک کە لە بیست ساڵی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی کوردستان یەخەی بە حیزبە کوردستانیەکانی گرتووە ، قەیرانی ناسنامەیە. کاتێک لە ناو رێکخراوێکدا گرووپێک لە مرۆڤەکان "رەوا" یان "ناڕەوا" هەست بکەن کە لەلایەن گرووپێکی دیکەوە تووشی مەترسی‌و هەڵاواردن بوون‌و ترسی ئەوەیان هەبێت کە لە رووی سیاسی‌و رێکخراوەییەوە پەراوێز دەخرێن، ئەو جۆرە کێشانە دەبنە هۆی تێکچوونی پێوەندی نێوان ئەو کەسانەی کە پێشتر لە ئاشتی دا پێکەوە دەژیان، لەمەو بەدوا پێکەوە ژیان‌و کاری هاوبەش زەحمەت یان نامومکین دەبێت. کێشەی ناسنامەیی دبنە هۆی جۆرێک لە نارسیزمی کۆلێکتیڤ. ئەو کێشەیە دەبێتە هۆی ئەوەی کە سەرەتاییترین بناماکانی پێکەوە ژیانی ئەندامانی رێکخراو لە ناو بچێت‌و ناوچەگەرایی، هەستی خزمایەتی‌و سۆزی دەستە‌و تاقم گەرایی جێی یاسا‌و رێ‌و شوێنە پەسەندکراوەکان بگرێت.
کێشەی ناسنامەیی کێشەگەلێک نین کە لە شەو رۆژێکدا پێک هاتبن، ئەوان ریشەیان لە قووڵایی کێشەکانی ناو کۆمەڵگا، چۆنیەتی دابەشکردنی دەسەڵات، پرۆسەکانی بریاردان‌و بەشداری لە پرۆسەکاندا‌و ... هەیە‌و بەرە بەرە بە هۆی گرینگی پێ نەدانیان قووڵتر دەبن‌و تا ئاستی تەقینەوە‌و لێکدابڕان گەشە دەکەن.
قەیرانی ناسنامەیی ئاکامی پرسە چارەسەر نەکراوەکانی درێژخایەنن. لە ئەنجامی سێ هۆدا قەیرانی ناسنامەیی پێک دێت: قەیرانەکانی سۆسیۆ ئێکۆنۆمیک (ئابووری – کۆمەڵایەتی)، قەیرانی رێکخراوەیی، بوونی پلۆرالیزمی ناوخۆیی‌و قەیرانی سازان لە گەڵ جیاوازیەکان. قەیرانەکانی ئابووری – کۆمەڵایەتی بەهۆی ئاڵوگۆرەکانی ژینگەیەک کە ئەندامانی ئاشکرای حیزبەکان تێدا نیشتەجێن دەبێتە هۆی گەشە سەندنی هەستی رەکەبەری‌و پێکهاتنی مەودا‌و جیاوازی چینایەتی لە ناو ئەندامانی کۆمەڵگای حیزبی دا لە ئاکامدا ئەندامانی رێکخراوەکە بە پێی بەرژەوەندیەکانی خۆیان لە دەوری دەستەیەکی تایبەت کۆدەبنەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیە ئابووری‌و پێوەندیە کۆمەڵایەتیەکانیان. قەیرانی رێکخراوەیی بە هۆی جێبەجێ نەکردن‌و بەرێوەنەبردنی ئەرکەکانی رێبەریەوە‌و لە ژێر پێنانی مافی کەمایەتیەکانەوە پێک دێت. ئەو دوو تایتەتمەندیە بەتایبەت لە دوایین لێکدابڕانی حیزبی دێموکرات دا زۆر بە روونی بەرچاوبوون. پلۆرالیزمی ناوخۆیی‌و دانپێنەنانی ئەو پلۆرالیزمە لە جێی خۆیدا بووتە هۆی قەیرانی قووڵی رێکخراوەیی. ئامانجی ستراتێژی حیزبی دێموکرات وەدیهێنانی سیستەمێکی فیدرالیستیە لە ئێران کە لەودا مافە نەتەوایەتیەکانی گەلی کورد پارێزرابێت. کەچی پێرەوی ناوخۆیی حیزبی دێموکرات پێرەوی لە سیستەمێکی سانترالیزمی بەهێز دەکات کە لەودا جیاوازیەکان‌و پلۆرالیزمی کۆمەڵایەتی لە بەرچاو نەگیراوە‌و پێرەوی لە فەرهەنگی "یەکسانسازی"یەک کراوە کە نەتەوەی کورد لە دەستی هەمان سیاسەت دەناڵێت.
بە هۆی مێژووی دوور‌و درێژی ژێر دەستی‌و خەبات‌و بەربەرەکانی گەلی کورد دژی داگیرکەران‌و سیاسەتی ژێنۆسایدی نەتەوەی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستانەوە، رێکخراوەکانی کوردستان هەمیشە زەمینەی خولقانی قەیرانی قووڵی سیاسی، کۆمەڵایەتی‌و رێکخراوەییان تێدا هەیە. بەشێکیان بە هۆی کێشەکانی ناوخۆیی‌و بەشێکیشان بە هۆی ئاڵوگۆرەکانی دەرەوەیی دەبنە هۆی ئەوەی کە قەیرانەکان بە ئاستی تەقینەوە بگەن‌و بەرێوەبەری قەیران لە ناو حیزب دا جێگای نەمێنێت.
قەیرانەکانی ناو رێکخراوە سیاسیەکانی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان تەنیا پێوەندیان بە نەبوونی قەوارە‌و ناسنامەی حیزبەکانەوە نیە. بەڵکوو قەیرانی رێبەری‌و بەرێوەبەری هاوگونج لە گەڵ سەردەم یەکێک لە دەست‌و پێگیرترین کێشەکانی ناو حیزبە کوردستانیەکاندایە. خزم خزمێنە‌و پێوەندی خێلەکی‌و ناوچەگەرایی، گەندەڵی رێکخراوەیی‌و پەراوێز خستنی "ناخودیەکان" بوونەتە هۆی لاواز بوونی رۆژ بە رۆژی پێوەندیەکانی نێوان رێکخراوەکان‌و لاواز بوونی ئەنگیزەی بەشداری‌و گەشەکردن لە ئەندامان‌و رێکخراوەکانی سەربە حیزبەکان.
رێبەران لە قووڵکردنەوەی قەیرانی ناسنامەیی حیزبەکاندا رۆڵی سەرەکیان گێراوە‌و ئەمەش بووتە هۆی قووڵبوونی کێشەکانی دەروون حیزبی‌و نێوان ئەندامانی حیزب‌و کۆمەڵگا. جۆری رێبەری ناو حیزبەکان لە دەست لانی کەم سێ کیشە دەناڵن: سیستەمی ناتەواو‌و خراپی بەرێوەبەری‌و مودیریەت، لاواز بوونی پەروەردەی رێکخراوەیی‌و رێبەری، دابەشبوونی نایەکسانی دەسەڵات‌و ئیمکاناتی حیزبی لە ناو ئەندامانی رێبەریدا. لە ئەنجامی نەبوونی دێموکراسی راستەقینەدا کە لەودا ئەندامانی حیزبەکان خاوەنی هەل‌و دەرفەتی یەکسان بن بۆ گەشە سەندن‌و بەشداری لە پرۆسەکاندا، ئاستی سەربەخۆیی بڕیاردانی ئەندامانی حیزبەکان لە خوارەوەیە‌و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە لاسایی کردنەوە جێی بیر کردنەوەی راسیۆنال لە کاتی کێشەکاندا بگرێتەوە.
لە رۆژی دامەزراندنی حیزبی دێموکراتەوە، دێموکراسی‌و نەهادینەکردنی دێموکراسی لە ناو حیزبدا یەکێک لە دروشمە سەرەکیەکانی حیزبی دێموکرات بووە. بەو حاڵەش دێموکراسی لە ناو حیزبی دێموکرات دا تەنیا لە دەنگدان‌و دەسەڵاتی زۆرینەدا کورت کراوەتەوە. دێموکراسی تەنیا دەنگدان‌و بردنەوەی زۆرینە نیە. دێموکراسی سیستەمێکی کۆمەڵایەتی – سیاسیە کە لەودا دەبێ ئەسڵی بەشداری، مافەکانی کەمایەتی، مافی مرۆڤ، کەڕامەتی مرۆڤی، یەکسانی لە بەشداری پرۆسەکانی بڕیارداندا‌و ئەنجامدانی ئەرکەکان لە چوارچێوەی یاسا پەسەندکراوەکاندا مسۆگەر بکرێت. دێموکراسی ناو حیزبەکان‌و دەسەڵاتی رەهای زۆرینە‌و بەهیند وەرنەگرتنی کەمایەتیەکان لە جێی خۆیدا ببوو بە هۆی توندوتیژی زۆرایەتی دژی کەمایەتی‌و ئەمەش کەمایەتی تووشی جۆرێک لە "تەشەنوجی رەفتاری" دەکرد کە ئاکامەکی لێکدابڕان‌و پەراوێز کەوتنی سەدان کەس لە تێکۆشەرانی حیزبی بوو دوای کۆنگرەی سێزدەهەم.
دەکرێ بە کورتی ئاماژە بە پێنج فاکتۆری قەیرانەکانی ناو رێکخراوەکان بکرێت: هەلومەرجی سەختی ژیان‌و بەتایبەت ژیانی لە ئوردوگاکانی باشووری کوردستان، کێشەکانی پێوەندیدار بە نیازی ئینسانی، قوربانیانی نێوان تاقم‌و فراکسیۆنەکان، نەخۆشی "ئێمە لەبەرامبەر ئەوان"و هەروەها نەبوونی ئەنگیزە‌و هاندەری چالاکی بەهۆی داخراوی بازنەی رێکخراوەکانی حیزبی کە ئاکامی قەوارەیەکە کە لە دەیەی 1970دا لە ناو حیزبدا شکڵی گرتووە.
دوای زیاتر لە هەشت ساڵ دوو هۆی سەرەکی نەیانهێشتووە لایەنەکانی لێکدابڕاو بە یەک بگەن‌و یەکگرتووییەک کە ئاواتی گەلی کوردە جێبەجێ بکەن: 1. دابەشکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی نا تەندوروست‌و 2. قەیرانی بڕوا (بحران اعتماد).
لێگەر‌و چالش، ستراتێژی‌و دەرفەتەکانی ئاشتی‌و وێکگەیشتنی حیزبەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان
ئاشتی‌و وێکگەیشتنی حیزبە سیاسیەکانی کوردستان لە گەل چەند لێگەر بەرەوروویە کە دەتوانرێ بە شێوەی خوارەوە کورت بکرێن:
توندوتیژی‌و سەرکوتی رژێمی کۆماری ئیسلامی: شەڕی کۆماری ئیسلامی ئێران دژی گەلی کورد سەرەرای نەمانی بەرخودانی چەکدارانە بە توندترین شێوەکانی ئابووری، دەروونی، کۆمەڵایەتی، سیاسی، کولتووری‌و ژینگەیی لە ناو سنوورەکانی "ئێراندا" درێژەی هەیە. بەدەر لەوە کۆماری ئیسلامی لە رێگای دیپلۆماسی "سووکایەتی کردن"و دەست تێوەردان لە کاروباری ناوخۆیی هەرێمی کوردستاندا بۆتە هۆی پێکهێنانی هەستی سووکایەتی پێکردن‌و شەڕێکی رەوانی دژی حیزبە سیاسیەکانی کوردستان‌و چالاکوانانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە باشوور.
دووری بەکردەوەی رێبەری حیزبەکان لە مەیدانی سەرەکی چالاکی: کەمپنشینی‌و پەراوێزخران لە باشووری کوردستان‌و نەبوونی زیاتر لە بیست ساڵ پێوەندی راستەوخۆ لە گەل رۆژهەڵاتی کوردستان بووتە هۆی پێکهاتنی جیاوازی بایەخەکانی ناو کۆمەڵگاو‌و حیزبەکان‌و ئەمەش لە جێی خۆیدا قەیرانی نزیکبوونەوە‌و تێگەیشتن لە هەڵسوکەوتی نەوەی نوێ پێک هێناوە. نەوەیەک کە بەکەمیەوە 30 ساڵ مەودای تەمەنیان هەیە لە گەڵ زۆربەی رێبەرانی حیزبەکان.
چارەسەر نەکردنی کێشە‌و قەیرانەکانی نێوان رێکخراوەکان‌و قەیرانە ناوخۆییەکان: سەرەرای ئەوەی کە هەرکام لە حیزبەکانی ناو کوردستاندا چەندین جار ئینشعاب‌و لێکدابڕانیان لێ کەوتووە تا ئەمرۆشی لە گەڵ بێت، دوای یەکگرتنەوە‌و بەرلە یەکگرتنەوەش چارەسەریەکی بنەمایی بۆ کێشەکان نەدۆزراوەتەوە‌و هەولیکی بنەمایی نەدراوە بۆ دۆزینەوەی ریشەی کێشەکان‌و چارەسەریان‌و داهێنانی بەرێوەبەری کێشەکان. بۆیە مێژوو لە پێوەندی لە گەڵ لێکدابڕانەکاندا خۆی دووپات دەکاتەوە‌و لێکدابڕاوانەکان سەرەرای جیاوازی کات‌و سەردەمیان زۆر وەک یەک دەچن. کێشە چارەسەرنەکراوەکان یان کێشە چاوەڕوانەکانی نێوان حیزبەکان وەکوو بۆمبی کاتی هەمیشە مەترسیی تەقینەوەیان هەیە.
ژینگەی‌و ناوچەی چالاکی: گەشەسەندنی کوردفۆبیا لە ناو ناسیۆنالیزمی فارس‌و هەروەها لە لایەن کۆماری ئیسلامی ئێران لە لایەک‌و لەلایەکی دیکە ترسی ئەو رژێمە لە نفوزی حیزبە سیاسیەکانی کوردستان بەتایبەت حیزبی دێموکرات بووتە هۆی ئەوەی کە رژێمی ئێران لە رێگای حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە ئەو حیزبانە بخەنە ژیر زەختی خۆیان بۆ کەمکردنەوە یان کۆتا هێنان بە چالاکیەکانیان. لە ئەنجامدا هەستی پووچ بوون‌و گەشەنەسەندنی خەبات لە چوارچێوەیەکی تەسک زیاتر دەبێتە هەستی زاڵ لەسەر پێوەندی نێوان رێکخراوەکان.
دیاسپۆرا، کوردستان‌و قەیرانی قەوارەی حیزبی: تەشکیلاتی دەرەوەی وڵاتی حیزبەکان بەتایبەت حیزبی دێموکرات کۆپی زۆر نزیکی تەشکیلاتی حیزب لە ناوخۆی وڵاتە. قەوارەی حیزبەکان گرێدراو بە ستراتێژی، شوێنی خەبات‌و ژینگەی چالاکی ئەوانە. بە هۆی جیاوازی نێوان ژینگەکان‌و وێکنەچوونی پێویستیەکان قەوارەی حیزبەکان بوونەتە هۆی ئەوەی کە لانی کەم لە دەرەوەی ولات رێکخراوەکانی حیزبەکان ببێتە مەکۆی کۆبوونەوەی پێشمەرگە‌و ئەندامە دێرینەکاندا‌و کەمتر خەڵکی نوێ روو لە حیزبەکان بکەن. بەهەزاران کوردی رۆژهەڵاتی کوردستان لە دەرەوەی وڵات دەژین، بەشێکی زۆر لەوانە خاوەن سەرمایەی ماددی، پێشەیی، پسپۆر‌و کارناس‌و شارەزای بوارە جۆراوجۆرەکانن. ئەوانە پۆتانسیەلی هێزێکی ئینسانی گەورەن کە لە بەتایبەت لە دەیەی نەوەد تا نزیک بە دەساڵ لەمەوبەر وەک ترسەنۆک، ئاشبەتاڵکەر‌و هەڵاتوو ناودەبردران‌و بەوەش مەودایەکی مەعنەویان لە نێوان کوردانی دیاسپۆرا‌و حیزبەکان ساز بوو.
ئاشتی نەتەوایەتی‌و وێکگەیشتنی سیاسی لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا پێویستی بەستراتێژیەک هەیە کە وەڵامی دوو پیویستی سەرەکی بداتەوە: لە لایەک ستراتێژیەک بێت بۆ گەشەسەندنی ئاشتی‌و وێکگەیشتنی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی ناوخۆیی‌و لە لایەکی دیکەوە ستراتێژیەکی پێشگیرانە هەبێت بۆ بەرهەڵست بوونەوە لە گەڵ قەیرانەکانی داهاتووی پیوەندیدار بە رێکخراوەکان. ستراتێژیەکان دەبێ لە سەر بنەمای چارەسەری کێشەکان‌و گەشە سەندنی دێموکراسی‌و تۆلێرانسی ناوخۆیی‌و نێوان رێکخراوەکان‌و پێشڤەچوونی بەردەوام‌و گەشە سەندنی سیستەمێکی بەرێوەبەری‌و ئیداری وا بێت کە گەشە بە پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی – سیاسی رۆژهەڵاتی کوردستان بدات.
تەمەنی نێونجی لە رۆژهەڵاتی کوردستان 3/24 ساڵە‌و بە پێی ئامارەکانی کۆماری ئیسلامی زیاتر لە 14% لاوانی خوارەوەی 30 ساڵ خوێندنی بەرزیان تەواو کردووە. ئاست‌و چۆنیەتی دانیشتوانی رۆژهەڵاتی کوردستان دەرفەتێکی گونجاو‌و بێ وێنەیە بۆ حیزبە سیاسیەکان خوڵقاندووە کە بتوانن هێزێکی گەنج، دینامیک‌و پەروەردەکراو بە خوێندنی باڵاو بە هەستی نیشتیمانیەوە لە دەوری خۆیان کۆ کەنەوە. ئەمەش پێویستی بە "رێبەری"یەک دەکات کە بتوانێت ئاسۆیەکی روون، هیوابەخش بە خەڵک ببەخشێت‌و هێزی گەل لە دەوری بایەخەکانی خۆی کۆ بکاتەوە‌و بەها هاوبەشەکان لە ناو کۆمەڵگادا گەشە پێ بدات.
وێرای ئەوانە پرسیاری سەرەکی لەو پێوەندیەدا وێکگرێدانی سێ "ئیرادە"ی بنەمایین بۆ پێکهێنانی یەکیەتیەکی نەتەوایەتی‌و وێکگەیشتنی بە کردەوە: 1. ئیرادەی تاکەکەسی ئەندامان‌و رێبەرانی رێکخراوەکان، 2. ئیرادەی هاوبەشی نێوان رێکخراوەکان‌و 3. ئیرادەی هاوبەشی رێبەران کە دینامیکی سەرەکی لێک نزیکبوونەوە‌و خەباتی هاوبەشین.
سەرئەنجام وێکخستنەوەی سەر یەکی هێزی پێشمەرگەیە لەو قۆناغە هەستیارەی کە کوردستان تێپەر دەکات‌و ئامادەبوون بۆ بەرگریەکی نیشتیمانی‌و دەستکەوتی نیشتیمانی بەدەر لە بەرژەوەندی تاکە حیزبێک. ئەزموونی باشوور‌و رۆژئاوای کوردستان، ئەوەمان پێ دەسەلمێنن، گەر هێزە چەکدارەکان‌و پێشمەرگەکانی حیزبەکان لە چوارچیوەی رێکخراوێکی هاوبەش‌و نەتەوەییدا کۆ نەکرێنەوە، هەگەری بەرەو توندوتیژی کشان‌و شەڕی ناوخۆیی لە نێوان هێزە سیاسیەکانی کوردستاندا هەروا بەرزە. بۆیە قۆناغی تێپەرین (transformaation)و بەرلە رووخانی رژێمی کۆماری ئیسلامی ئێران، گرنگیەکی تایبەت‌و "حەیاتی" هەیە بۆ لاوازکردنی هەمووجۆرە هەگەرێکی توندوتیژی. چەک هێز‌و هەستی بەهێز بوون دێنێت. بوونی چەندین حیزبی سیاسی بە هێزی چەکداریەوە، فاکتۆرێکی گرنگە لە هەگەری شکست خواردن‌و لێک نزیکبوونەوەی هێزەکان لە چوارچێوەی بەرژەوەندی گشتگر‌و یەکگرتوودا. بۆیە بوونی ناوەندێکی هەماهەنگی‌و فەرماندەییەکی هاوبەش‌و پێکهێنانی هێزی پێشمەرگەی هاوبەش کە ئەرکی ئەو پارێزگاری لە دەستکەوتەکانی خەڵکی کوردستان بێت دەتوانێت دەسپێکی پێکهاتنی سوپای یەکگرتوو‌و نەتەوایەتی بێت‌و بەسیڤیل کردنی کاری سیاسی‌و حیزبی.
هەمووی ئەو دەرفەتانە کاتێک دەتوانن جێبەجێ بکرێن کە لانی کەمی وێکگەیشتنی سیاسی لە نێوان حیزبە سیاسیەکانی کوردستاندا هەبێت.
حیزبە سیاسیەکان‌و چارەسەری کێشەکان
ئەزموونی وڵاتانی جیهان نیشانی داوە، کە دوای کۆتایی هاتنی کێشەکان یا خود گۆڕینی دەسەڵات، کەشی سیاسی بەرەو توندرەوی گەشەی سەندووە‌و هەستی ناهێمنی بە هۆی بۆشایی سیاسی‌و هێمنایەتی دەسەڵاتی دەوڵەتی لە خراپترین رەوشی خۆیدایە. لە بەرامبەر ئەو لێگەر‌و چالشەدا، چاوەڕوانی ئەوەیە کە حیزبە سیاسیەکان بەشێوەیەک گەشە بکەن‌و سیاسەتێک وەبەر بگرن بۆ ئەوەی بەشداری ئاشتیانە لە رەوتی سیاسی دا بۆ هەموو ئەندامان‌و ئەکتەرە سیاسیەکانی جڤاک مسۆگەر بکرێت.
ئێمە لە قۆناغێکدا دەژین، کە دەکرێ ناوی "قۆناغی تەنگەژەی بڕوا" لێی بنێین. لە کەشی قۆناغێکی وادا، حیزب‌و رێکخراوەکانی سیاسی زۆر ئامادەی بەشداری لە گەشەسەندنی سیاسی دا نین‌و لێگەری سەرەکی لەو پێوەندیەدا، سەرەرای بوونی دروشمی سەرنج راکێش، خۆسەپاندن‌و "سەقامگیری" پێگەی سیاسی حیزبەکان، گرنگتر لە ئامانجی سەرەکی واتە رەوتی گەشەسەندنی سیاسی دەبندرێت. ئەو رەوشە بۆ جڤاکی کوردی کە شەری چەکداری‌و شەرەکانی ناوخۆیی تاقی کردۆتەوە، دەبێ بە مشوور‌و نیگەرانیەکی جیددیەوە ببیندرێت.
لە کۆمەڵگای لێکدابڕاو‌و تەنگەژەلێدراوی کوردستاندا، چاوەروانی لە حیزبە سیاسیەکان ئەوەیە کە رۆڵی سەرەکی بگێرن لە پێناو گەشەپێدانی ئاشتی جڤاکی، سەقامگیری ویستی سیاسی‌و دێموکراسی دا. حیزبەکان، کە رێبەرایەتی‌و بەشێکی زۆر لە چالاکڤانانی سەردەمانێک خەباتکارانی شەری چەکداری بوون، ئەمرۆ لە قۆناغی گەشەسەندنی بزاڤی مەدەنی دا دەتوانن رۆلێکی گرنگ بگێرن لە رەوتی بەسیاسی کردنی بزاڤەکە. ئەزموونی وڵاتانی دیکەی وەک ئەفریقای باشووری، هێندووستان‌و زۆر وڵاتی دیکە نیشانی داوە، کە حیزبە خەباتکارەکان دەتوانن کلیلی وەدیهێنانی ئاشتی جڤاکی‌و سیاسی بن.
بەرەو وێک گەیشتنی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی
حیزبە سیاسیەکان لە کۆمەڵگادا بۆ گەشەپێدانی سیاسی‌و گەیشتن بە دێموکراسی‌و گەشەسەندنی دێموکراسی رۆڵێ گرنگ دەگێرن. حیزبەکان بە ئەزموونی رێکخراوەیی‌و کار‌و چالاکی ناوخۆیی بۆ گەشەپیدانی کۆمەڵگایەکی بەکار لە جۆری بیروباوەری خۆیان، بەتایبەت بۆ گەشەپێدانی مافەکانی مرۆڤ‌و کۆمەڵگای مەدەنی، دەتوانن وەک ئامرازێکی گرنگ ببیندرێن.
کۆمەڵگای فرەحیزبی‌و پلۆرال دەبێتە هۆی گەشە سەندنی ئاستی چاوەدێری‌و بنەماکانی یەکسانی‌و بەشداری چالاکانە لە رەوتی دێموکراتیزاسیۆنی جڤاک دا. لەو وڵاتانەی کە ئازادی چالاکی حیزبی بەربەست دەکرێ، زۆر زەحمەتە خەڵک چالاکانە بەشداری رەوتی سیاسی‌و بڕیاردانەکانی پێوەندیدار بە ژیانی سیاسی خۆیان بن‌و بەدەگمەن پێشکەوتنی ئابووری‌و گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی لەو جڤاکانەدا دەبیندرێت.
پاراستنی فرەرەهەندی سیاسی‌و بەشداری لە رەوتی دێموکراسی لە حیزبەکان داخواز دەکات، کە بۆخۆیان ببنە زامنی پلۆرالیزم‌و تەنانەت لە قۆناغی خەباتی رزگاریدەرانەشدا هێلی سووریان بۆ بەزاندنی نرخ‌و بەهاکانی دێموکراسیان هەبێت. بۆ ئەو مەبەستەش هەوجەیە، بنەماکانی دێموکراسی لە ئاستی ناوخۆیی حیزبەکان رەچاو بکرێت. بەتایبەت دادپەروەری لە هەڵبژاردنەکانی ناوخۆییدا، پێکهێنانی کەشی هێمن‌و بێترس لە ناو خۆدا بۆ خۆ کاندید کردن‌و پرۆپاگەندەی هەلبژاردنەکاندا.
لە پێناو گەشەسەندنی یەکسانی‌و دەرفەتی وەک یەک، حیزبە سیاسیەکان دەبێ پابەند بن بە پێکهێنانی کەشی دادپەروەرانە‌و وەک یەک بۆ بەشداری ژنان‌و پیاوان لە پرۆسەی سیاسیدا‌و لە بەرنامەی سیاسی حیزبەکاندا بە روونی سیاسەتیان بۆ بەشداری ژنان لە ژیانی سیاسی‌و کۆمەڵایەتیدا بهێندرێت‌و قەوارەی رێکخراوەییان‌و سیستەمی حیزبیان دەبێ بەشێوازێک بێت کە مەجالی یەکسان بۆ بەشداری ژنان برەخسێندرێت.
حیزبی زیندوو‌و چالاک،و سیستەمی بەکار (effective)ی حیزبەکان، بناغەی گرنگن بۆ دامەزراندن‌و گەشەپێدانی دێموکراسی. پشتیوانی کردن لە کۆمەڵگای مەدەنی بەهێز کردنیان، دەتوانێ رۆلێکی گرنگ لە گەشەکردنی فەرهەنگی دێموکراسی‌و تۆلێرانسی جڤاکی‌و کۆمەڵایەتی بگێرێت. لە ئاستی ناونەتەوەییشدا سەرنج دراوە بە پشتیوانی حیزبە سیاسیەکان لە کۆمەڵگای مەدەنی لە پێناو شەفافتر‌و بوون‌و گەشەپێدانی کاری رێکخراوەیی‌و فەرهەنگی کاری هاوبەش.
ئەو حیزبە سیاسیانەی - وەک حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران - کە لە پێناو دامەزراندنی سیستەمێکی دێموکراتیک دا خەبات دەکەن، لە گەڵ لێگەر‌و چالشی چۆنیەتی بەکارهێنانی تواناکانی خۆیان بۆ گەشەکردنی دێموکراسی‌و کۆمەڵگای مەدەنی لە قۆناغێک دا کە بۆخۆیان لە دەرەوەی سنوورەکانن بەرەوروون. وێرای ئەمەش، لێگەری دیکەی بەرانبەر بە حیزبە سیاسیەکانی کوردستان لە پێوەندی لە گەڵ گەشەپیدانی چاند‌و فەرهەنگی تۆلێرانس‌و لە یەک گەیشتن، شێوەی هاوکاری‌و چۆنیەتی پێوەندی حیزبەکانە لە گەڵ یەکتر. ئەو لێگەرانە بریتین لە دۆزینەوەی میکانیزمێک بۆ ئەوەی حیزبەکان بتوانن دوو بە دوو، یان چەند حیزب بە شێوەی هاوبەش چالاکی‌و هاوکاری بکەن لە پێوەندی لە گەڵ ئامانجی هاوبەشدا. هەلومەرجی جۆراوجۆر‌و ویستی خەباتی نەتەوایەتی شێوەی نزیک بوونەوەی جیاوازی دەوێت بۆ لێک نزیک بوونەوە‌و گەشەسەندنی کەشی هاوکاری‌و لەیەک گەیشتن. ئەو لێگەرە جێی خۆیەتی لە روانگەیەکی بەرفراوانترەوە‌و لە روانگەی ئاستی گەشەسەندنی فەرهەنگی‌و جۆری تێگەیشتنی حیزبەکان لە کۆمەلگای مەدەنی، دێموکرات بوونیان لە ئاستی پراکتیک‌و ستراتێژی رێکخراوەیی حیزبەکانیشەوە ببیندرێت.
دێموکراسی ناتوانێ لە ناو کۆمەڵگادا گەشە بکات، گەر تەنیا ببێتە مۆرکی ناوخۆیی حیزبەکان‌و بۆ مەبەستی تەبلیغاتی بەکار ببردرێت. لەو هەلومەرجەدا نانەوەی هەنگاوێکی بەکردەوە بەرەو پێکهێنانی کەشی لەیەک گەیشتن‌و بەرفراوانتر کردنی دانوستاندنی نێوان حیزبەکان‌و پێکهێنانی دیالۆگ‌و هاوکاری بەرفراوان لە ئاستە جۆراوجۆرەکاندا، دەتوانێت مۆدێلێکی پێویست بێت بۆ ئەمرۆی خەباتی سیاسی‌و پێکهێنانی سیستەمێکی گونجاو لە داهاتوودا.
بۆ وەڵامدانەوە بە لێگەرە کۆمەڵایەتی‌و سیاسیەکانیی ئەمرۆی جڤاکی کوردی، لە چوارچێوەی وتاری نەتەوایەتی‌و گەشەپێدانی دێموکراسیدا، لەبەرچاو گرتنی هەلومەرجی ناونەتەوەیی‌و ئاڵوگۆری پارەسەنگ‌و قورسایی هێزەکان لە ئاستی ناوچەییدا پێویستیەکی هەنۆکەییە.
پرسیارێکی گرنگ لەو پێوەندیەدا کە پێویست بە وەڵامدانەوە دەکات، ئەوەیە کە داخوا حیزبە سیاسیەکان چۆن دەتوانن ئەولەویەتی کار‌و چالاکیەکانی خۆیان لە نێوان بەنەتەوەیی بوون، گەشەپێدانی فەرهەنگی دێموکراسی‌و بوون بە بەشێک لە ئۆپۆزسیۆنی کۆماری ئیسلامی‌و هەروەها بەرەوپێش بردنی پرسی نەتەوایەتی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا رێک بخەن‌و بەو پێیە چوارچێوەی هاوکاریەکانیان گەشە پی بدەن؟
لەو رووەوە بۆ گەیشتن بە وێکگەیشتن‌و هاوخەباتی، حیزبە سیاسیەکان لەو قۆناغەدا دەبێ لانی کەم پابەند بە بنەماکانی خوارەوە بن:
پابەند بوون بە بنەماکانی مافی مرۆڤ، رێزگرتن لە کەڕامەتی مرۆڤ‌و پابەند بوون بە پلۆرالیزمی سیاسی‌و جڤاکی
لە هەگەری هاوپەیمانی‌و کاری هاوبەشی دوو یان چەند رێکخراودا، لە بەرچاوگرتن‌و رێزگرتنی ماف‌و بەرژەوەندیەکانی رێکخراوەکانی دیکەی مەیدانی چالاکی سیاسی دا.
پێرەوی نێوخۆ‌و بەرنامەی سیاسی حیزبەکان دەبێ خزمەت بە گەشەکردنی پلۆرالیزم‌و دێموکراسی لە ناو کۆمەلگادا بکات.
بە مەبەستی هاوسازی لە گەڵ ئالوگۆڕەکانی جڤاکی کوردستان، پێکهێنانی "ژووری فکری" لە پێناو پێکهێنانی رێفۆرمی سیاسی‌و رێکخراوەیی لە ناو حیزبە سیاسیەکاندا.
بەرزکردنەوەی ئاستی بەشداری خەڵکی دەرەوەی حیزبەکان لە رەوتی بڕیاردان‌و دارشتنی سیاسی حیزبەکاندا
پێکهێنانی فۆرۆمێک لە حیزبەکان، کە لەودا سیاسەتەگشتی‌و نەتەوەییەکان بەشێوەی هاوبەش تاوتوێ بکرێت‌و ئەمەش ببێتە سەرچاوەی بڕیاری سیاسی حیزبەکان لە پراکتیکدا.
پێکهێنانی مکانیزمێکی گونجا لە چوارچێوەی ستراتێژی نەتەوایەتیدا بۆ ئاڵوگۆرکردن‌و هاوکاری نێوان حیزب‌و رێکخراوەکانی بەشەکانی دیکەی کوردستان، بەشێوەیەک لە لایەک خزمەت بە گەشەکردنی یەکیەتی نەتەوایەتی لە سەرانسەری کوردستان بکات‌و لەلایەکی دیکەوە نەبێتە هۆی دەست تێوەردان لە کاروباری ناوخۆیی یەکتر.
پشتیوانی کردن‌و بەهێزکردن کۆمەڵگای مەدەنی کوردستان، لە رێگای پێکهێنانی ئاسانکاری‌و دەرفەتی خۆ رێکخستن‌و پێکهێنانی تۆری پێوەندیەکان‌و هەروەها پێشكەش کردنی فێرکاری‌و بارهێنانی فەرهەنگی رێکخراوەیی.
رێزگرتنی لە ئازادی رادەربرین، ئازادی خۆ رێکخستن‌و پابەند بوون بە پاراستنی مافی کەمایەتیەکان.
پێکهێنانی فۆرۆمێکی گەشەسەندن‌و پەروەردەی دێموکراسی، چارەسەری‌و بەرێوەبەری کێشەکان‌و یەکسانی کۆمەڵایەتی.
ئاسۆی 2025
لە ساڵی 1989دا چەند مانگ بەر لە شەهید بوونی دکتۆر قاسملوو لە لایەن دیپلۆمات تیرۆریستەکانی کۆماری ئیسلامی لە ڤیەنی پایتەختی ئۆتریش، لە سمیناری "کورتە مێژوویەکی رێبەری حیزبی دێموکرات"دا قاسملوو وێرای شی کردنەوەی مێژووی گەشەکردنی رێبەرایەتی حیزب لە سەر کولتووری رێبەری‌و رێبەری بەکۆمەڵی حیزب رادەوەستێت‌و دەلێت بە هۆی رێبەری هاوبەش‌و بەشدارانەوە ئەمرۆ چەندین رێبەری نوێ پێگەیشتوون بە شیوەیەک ئەگەر یەک یا چەند کەس لە ئەندامانی رێبەری حیزب نەمێنن، حیزبی دێموکرات دەتوانێت هەروا بەهێز درێژە بە خەباتی خۆی بدات. ئەگەر ئەو ئایدیا‌و ئاسۆیەک کە لەو سمینارەدا وەک بناغەی داڕشتنی ڤیزیۆنی بەرێوەبەری حیزبی دێموکرات وێنە کرا لە بەرچاو بگیرێت، ئەمرۆ ل پێویست بە داڕشتنەوەی سەرلەنوێی ئاسۆی داهاتووی ئەو حیزبە دەکات، ئاسۆیەک کە بێگومان دەبی گرێدراو بێت بە داهاتووی کوردستان‌و پرسی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان. وەبەرچاو گرتنی ئاسۆی لەو چەشنە دەبنە هۆی سەرهەڵدانی چەندین پرسیار کە دەبێ وەڵامیان بدرێتەوە: پرسیارەکانی پێوەندیدار رەوشی ئێستا، داهاتوو‌و پرسیارە بنەماییەکانی فەلسەفەی هەبوونی رێکخراوە: رۆژهەڵاتی کوردستان لە ساڵی 2025دا چۆن دەبێت؟ ژمارەی دانیشتوانی کوردستان چەند دەبێت؟ چۆن حیزبی دێموکرات دەتوانێت ببێتە حیزبێک بۆ هەموو خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان؟ چۆن هەموو پێکهاتەکانی کوردستان پێکەوە دەسازێن؟ پێوەندیەکانی نێوان کوردستان‌و بەشەکانی دیکەی ئێران چۆن دەبێت؟ خوازیاری چ جۆرە پێوەندیەکین لە گەڵ بەشەکانی دیکەی کوردستان؟
ئاسۆی پێشنیاری بۆ ساڵی 2025 لە سەر بنەمای چوار ئەستوون دامەزراوە: دووبارە داڕشتنەوەی حیزبی دێموکرات لە سەر بنەمای 1. بایەخە نیشتیمان‌و نەتەوەیی، دێموکراتیک، هوومانیستی‌و ئیکۆلۆژیک، 2. بەهێزکردنی رێکخراوەکان‌و فەرهەنگی رێکخراوەیی بۆ سازماندان‌و مۆبیلیزە کردنی خەڵک لە سەرانسەری کوردستان‌و ناوچە کوردنشینەکانی ناو ئێراندا، 3. هاندانی خەڵک بۆ داهێنان‌و گەشەپێدانی ئابووری خۆجێی‌و داهێنەرانە‌و پەرەپیدانی بازرگانی‌و بەرهەمهێنانی خۆجێی بۆ بەهێزکردنی باری ئابووری خەڵکی کوردستان‌و 4. چارەسەری پرسی بەشداری یەکسان‌و هاودەرفەت لە نێوان ژن‌و پیاو‌و سەرمایەگوزاری لە سەر فێربوون‌و پەروەردەی رێکخراوەیی.
لە پێناو گەیشتن بەو ستراتێژیە پێویستە پرۆسەی دێموکراتیزاسیۆن‌و دێسانترالیزەکردن یان فیدرالیزە کردنی قەوارەی حیزبی دێموکرات وەک دەسپێکی ئەو رەوتە ببیندرێت. ئامانجی حیزبی دێموکرات گەشە سەندن‌و پێشوەبردنی تەواویەتی کۆمەڵگای کوردستانە بۆیە بۆ ئەوەی ئامانجەکان وەدی بێن، پێویست بە چارەسەری هەموو کێشەکانی ناوخۆیی‌و کێشەکانی پێوەندیدار بە حیزب‌و رێکخراوەکانی کوردستان دەکات. دەبێ ئەوە بزانین کێشە چارسەرنەکراوەکان وەک بۆمبی کاتی هەمیشە دەتوانن ببنە هۆی تەقینەوە‌و لە ناو بردنی هەموو ئەو دەستکەوت‌و بەرهەمانەی کە خەباتی نزیک بە هەفتاساڵەی حیزبی دێموکرات خوڵقاندوویەتی.
ئاسۆی 2025 بە کورتی بدەتوانێت بریتی بێت لە: حیزبی دێموکرات خەریکی داڕشتنەوەی حیزبێکە: مۆدێرن، سەرکەوتوو، یەکگرتوو، خاوەن رێز‌و ئێعتبارە‌و شانازی بە بایەخە بنەماییەکانی خۆی دەکات، لە رووی سیاسیەوە سەقامگیر‌و خاوەن هێزی شوێندانەر‌و بەبێ هەڵاواردن لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵدا‌و یەکسان لە رووی ماف‌و دەرفەتەکانە. داڕشتنەوەی حیزبی دێموکرات لە سەر ئەو بنەمایە دەبێتە هۆی گەشەکردنی سەرمایە مرۆڤیەکان‌و پێگەی نەتەوایەتی‌و ناونەتەوەیی حیزبی دێموکرات دەگاتە ئاستێک کە ببێتە یەکێک لە فاکتۆرەکانی بەهێزی گەشەکردنی ناوچەیی.
بۆ ئەم مەبەستەش ئەرکی سەرەکی‌و ئەمرۆیی حیزبی دێموکراتە کە:
بە ئەنجام گەیاندنی رەوتی یەکگرتوویی بنەماڵەی حیزبی دێموکرات‌و داڕشتن‌و پەرەپێدانی یەکیەتی نەتەوایەتی وگەشە پیدانی بووژاندنەوەی خەبات لە رۆژهەڵاتی کوردستان
گەشەپێدان‌و جێبەجێ کردنی ستراتێژی نەتەوایەتی لە پێناو یەکیەتی نەتەوایەتی‌و وێکگەیشتنی سیاسی کۆمەڵایەتی لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا
پەروەردەکردن‌و گەشەپیدانی فەرهەنگی رێکخراوەیی، دێموکراسی، یەکسانی نێوان ژن‌و پیاو لە بەشداری لە پرۆسەکانی بڕیارداندا
پەرەپیدانی گفتگۆ، دیالۆگ‌و پێشڤەبردنی بەرێوەبەری چارەسەری کێشەکان (مدیریت حل بحران)
هەڵگرتن، ئەرشیڤ کردن یان لابردنی هەموو ئەو بابەت، نووسراوە‌و بیرەوەریانەی، کە دەبنە هۆی دوو بەرەکی، هەڵاواردن‌و کوڵاندنی برینەکانی ناو کۆمەڵگادا.
